האם היהודייה ובנה הלוחם בתרבות הציונית: על "הוא אמר לה" מאת י"ח ברנר

האם היהודייה ובנה הלוחם: על הסיפור "הוא אמר לה" מאת י"ח ברנר ונוכחותו בתרבות הציונית
דנה אולמרט

בתחילת שנות התשעים של המאה הקודמת הופיעה על במת הספרות הישראלית גיבורה חדשה: אמו של החייל. דמות זו לא תפסה עד אז מקום מרכזי בתודעתם של סופרים וביצירותיהם, אולם משנות התשעים הלכו והתרבו ייצוגיה הספרותיים. המאמר מתחקה על שורשיה של דמות זו ומגלה אותם בהקשר ההיסטורי הלאומי הראשון שבו עלתה שאלת השימוש בכוח של יהודים: בסיפור מוקדם של יוסף חיים ברנר: "הוא אמר לה" משנת 1905, שעניינו ההגנה העצמית בקהילות היהודים ברוסיה מוכת הפוגרומים. הדיון בסיפורו של ברנר עומד במוקד המאמר ומאפשר לסרטט את נקודת האפס שבה נוצקה זהותה הרצויה של אמו של הבן המבקש להיות לוחם. נקודת המוצא בסיפור היא כמיהתו של הבן, השואף להתכונן כ"יהודי החדש", לאם "חדשה-ישנה", לאומית ומרטירית, שתתמוך בצאתו להילחם נגד הפורעים ביהודים. המחברת בוחנת את שורשי זהותה של האם הלאומית האידיאלית המתעצבת בתודעת הבן בסיפור באתוס האימהי הספרטני. טענתה היא שהלאומיות הציונית ביקשה להתנער מן האידיאל של קידוש השם בשם ההתנערות מן הפסיביות והגלותיות המיוחסות ל"היהודי הישן", אך בכל הקשור לתפקיד המיועד לאם בעידן הלאומי, ניכרת דווקא רציפות והמשכיות בין האידיאל המרטירי, הדורש מן האם להיות נכונה למסור את בנה, לביו האידאל הלאומי. עם זאת, הלאומיות אינה מסתפקת בשעתוקו של התפקיד האימהי המסורתי אלא מוסיפה לו מערכת חדשה של תנאים ואזהרות: על האם לסייע לבן לממש את גבריותו, שתהליך גיבושה מגיע לשיאו ועומד למבחן בלחימה ובשירות הצבאי.

What Did He Tell Her? The Jewish Mother and Her Warrior Son
Dana Olmert

The last two decades have witnessed a significant rise in literary representations of what had been, until then, a rather marginal character in Hebrew fiction – namely, the soldier’s mother. From the 1990s onward, its literary representations multiply. This paper traces the roots of this protagonist back to the historical-national context in which the question of the use of power by Jews was first raised: Yosef Haim Brenner’s early story Hu Amar Lah [He told her] (1905), which addresses the issue of self-defense in Russia’s pogrom-stricken Jewish communities. The story narrates a monologue by a seventeen-year-old boy who wishes to become “a new Jew.” He addresses his mother and begs for her support when he sets out to fight those who are attacking the Jews.
The article looks into the provenance of the ideal of the national mother as it features in the son’s consciousness, and that ideal’s engagement with the figure of “the mother of seven sons.” The present argument is that whereas Zionist nationalism purported to shed the Jewish ideal of religious martyrdom in order to abandon the passivity and diasporic mindset associated with “the old Jew,” in the case of the mother’s role in the age of nationalism one can observe a clear continuity between the ideal of the martyr and the national ideal. In the manner of the popular midrash about religious martyrdom, the national ethos bids the mother to be willing to hand over her sons. The national ethos, however, does not merely reproduce the traditional role of the mother: it adds a new set of conditions and caveats. Referring to research on the gendered formation of modern nationalism (for example, Benedict Anderson, George Mosse), and on the masculine gendering of Zionism (for example, Anita Shapira, David Biale, Michael Gluzman), the present discussion points at the masculine ideal adopted by Zionist ideology. This ideal inevitably prescribes a template of motherhood in the national order, designed to assist the son in realizing his manhood, a process which reaches its apex and is tested in military confrontation and military service. Brenner’s story, then, initiates the image of the ideal Jewish mother whose son seeks to become a warrior.

الأم اليهودية وابنها المقاتل: حول قصة "هو قال لها" للأديب يوسف حاييم برنر وحضورها في الثقافة الإسرائيلية
دانا أولمرت

ظهرت في مستهل تسعينيات القرن المنصرم على خشبة الأدب الإسرائيلي بطلة جديدة: أم الجندي. لم تحتل هذه الشخصية حتى ذلك الحين مكانة مركزية في وعي الأدباء وفي أعمالهم، إلا أننا نشهد تسارع تمثيلاتها الأدبية منذ التسعينيات. تتقصّى الكاتبة أثر هذه الشخصية الجديدة وتكشف النقاب عنها في سياق تاريخي وقومي حيث ظهرت لأول مرة (في العصر الحديث) مسألة استخدام القوة على أيدي اليهود في البدايات القصصية ليوسف حاييم برنر تحمل العنوان "هو قال لها" الصادرة في سنة 1905، والتي تتناول مسألة الدفاع عن النفس في المجتمع اليهودي المحلي في روسيا في ظل المذابح التي شهدها هذا المجتمع. تقف مناقشة قصة برنر في عين المقالة وتتيح لنا فرصة رسم نقطة البداية التي تبلورت فيها الهوية المتوخّاة لأم يسعى ابنها إلى التحوّل إلى مقاتل. إن نقطة انطلاق القصة هي حنين الابن، الساعي إلى التشكّل كـ"يهودي جديد"، لأم "جديدة قديمة"، وطنية واستشهادية، تدعم مسيرة ابنها للتحوّل إلى مقاتل ضد المعتدين على اليهود. تتقصّى الكاتبة أثر هوية الأم الوطنية المثالية المتشكّلة في وعي ابنها القصصي في أسطورة الأمومة الإسبارطية. وتدعي الكاتبة أن القومية الصهيونية سعت فعلاً إلى الابتعاد عن المثال الأعلى للعمل الاستشهادي، وهو ابتعاد يعزى إلى شخصية "اليهودي القديم" المقيم في الشتات، إلاّ أنه بكل ما يتعلّق بالدور الموكل إلى الأم في العهد الوطني فإننا نشهد تحديدًا تواصلاً واستمرارية بين المثال الأعلى الاستشهادي، الذي يطالب الأم أن تكون مستعدة لتقديم ابنها قربانًا، وبين المثال الأعلى القومي. بالرغم من ذلك، فإن القومية لا تكتفي باستنساخ الوظيفة التقليدية للأم بل وتضيف منظومة جديدة على كاهلها تشمل شروطًا ومحاذير: يتعيّن على الأم أن تساند ابنها على تحقيق رجولته، تلك الرجولة التي تصل في طور بلورتها إلى ذروتها في حلبة القتال والخدمة العسكرية.