התנועה הקיבוצית והמאבק לשליטה יהודית בקרקע: מלחמת 1967 כמנוף לצמיחה, תהליכי השלום כמחוללי משבר

התנועה הקיבוצית והמאבק לשליטה יהודית בקרקע: מלחמת 1967 כמנוף לצמיחה, תהליכי השלום כמחוללי משבר
דניאל דה מלאך

המאמר בוחן את יחסי הגומלין בין צמיחת התנועה הקיבוצית ומַשבריה משנת 1967 ואילך לבין המאמץ המתמשך של מדינת ישראל להגביר את השליטה היהודית בקרקע. המחבר מתמקד באירועי מפתח המסמנים נקודות מפנה בקונפליקט הישראלי–ערבי: הראשון והמרכזי שבהם הוא מלחמת ששת הימים ובעקבותיה ההתיישבות על פי תוכנית אלון; השני – הסכם השלום עם מצרים ובעקבותיו העברת מוקד הקולוניזציה מיישובים חקלאיים-שיתופיים ליישובים קהילתיים משני צדי הקו הירוק; השלישי – הסכמי אוסלו ועמם ביטול המאמץ לקדם עבודה עצמית בחקלאות.
ניתוח ראשוני מראה כי יחסי גומלין אלה, שלא זכו עד כה לתשומת לב שיטתית במחקר, היו משמעותיים בשני הכיוונים. מצד אחד התנועה הקיבוצית הייתה תלויה במאמץ להגביר את השליטה היהודית בקרקע: התאוששותה ושגשוגה לאחר מלחמת ששת הימים היו קשורים להתייצבותה המחודשת בסְפר בעקבות ההשתלטות של ישראל על מרחבים חדשים. כמו כן, המשבר שאליו נקלעה באמצע שנות השמונים ותהליכי ההפרטה שחלו בעקבותיו הם במידה רבה תוצאה של דחיקתה לשולי המאבק בעקבות התפתחויות מדיניות שצמצמו את הקרקע החקלאית הזמינה להתיישבות יהודית, והפרידו שוב את העובדים הפלסטינים מהמשק הישראלי. מצד שני, בשנות השישים והשבעים השפיעה התנועה במידה רבה על עיצוב תהליך הקולוניזציה ועל הקונפליקט הישראלי–ערבי. השאיפה להרחיב את אפשרויות ההתיישבות השיתופית עמדה בבסיס הפעולה המדינית האפקטיבית של מנהיגיה, ובפרט שליחי הקיבוץ המאוחד. היא השפיעה רבות על עיצוב מדיניות הביטחון לפני מלחמת ששת הימים, על מהלכי המלחמה עצמה, ומאוחר יותר על יישום תוכנית אלון ומיסוד הכיבוש.

The Kibbutz Movement and the Struggle for Jewish Control of Land: 1967 and Afterwards
Daniel De Malach

This article examines the reciprocal relations between the growth and crises of the kibbutz movement since 1967, on the one hand, and Israel’s continuous effort to promote Jewish control of land, on the other. It focuses on test cases that mark turning points in the development of the Israeli-Arab conflict. The first and most central to the analysis is the Six Day War, followed by colonization according to the Allon Plan. The second is the peace agreement with Egypt, followed by the transfer of the Jewish colonization effort from agricultural settlements to “community settlements” (yishuvim kehilati’im) on both sides of the Green Line. And the third is the Oslo Accords, followed by the cessation of the efforts to promote “self-labor” in agriculture.
The primary analysis presented here shows that these reciprocal relations, which have not yet received systematic scholarly attention, were influential in both directions. The kibbutz movement was dependent upon the effort to promote Jewish control of land. The movement’s recovery and prosperity after the 1967 war were related to its renewed position on the frontier, following the Israeli occupation of the new territories. The crisis of the kibbutz movement starting in the 1980s and the privatization process that came in its wake were largely the result of political developments that had reduced the amount of agricultural land available for Jewish settlement and had again separated the Palestinian workers from the Israeli economy. During the 1960s and 1970s the movement attained considerable influence over the scope of the Jewish colonization effort, and along with it, over the course of the conflict. Its interest in promoting opportunities for communal agricultural settlement was reflected in the effective political activity of its leaders, in particular the representatives of Hakibbutz Hameuchad. It was very influential in the creation of the security policy prior to the Six Day War, in the management of the war itself, and later in the implementation of the Allon settlement plan and the institutionalization of the occupation.

حركة الكيبوتس والصراع على السيطرة اليهودية على الأرض: حرب 1967 بوصفها رافعة للنمو، وعملية السلام بوصفها مولدًا للأزمة
دانيال دي ملآخ

تتناول المقالة العلاقات المتبادلة القائمة بين قصة صعود حركة الكيبوتس وأزمتها منذ 1967 وبين الجهد الدؤوب لدولة إسرائيل لتعزيز السيطرة اليهودية على الأرض. ويركّز الكاتب على أحداث أساسية تشير إلى نقاط تحوّل في الصراع الإسرائيلي العربي: نقطة التحوّل الأولى والمركزية هي حرب حزيران 1967 وتبعات ذلك على صعيد الاستيطان اعتمادًا على خطة ألون؛ ونقطة التحوّل الثانية هي اتفاقية السلام مع مصر وتبعاتها على صعيد انتقال مركز ثقل الاستيطان من بلدات زراعية تعاونية إلى بلدات مجتمعية على طرفي الخط الأخضر؛ أما نقطة التحوّل الثالثة فهي اتفاقيات أوسلو وتجفيف موارد الجهد لدعم "العمل الذاتي" في حقل الزراعة. يشير التحليل الأولي إلى أن هذه العلاقات المتبادلة، التي لم تحظ بأهمية منهجية في البحث، حملت دلالات بالغة الأهمية على محورين.
من طرف واحد، فإن حركة الكيبوتس كانت مرتبطة بالجهد لتعزيز السيطرة اليهودية على الأرض: إذ إن استنهاضها وتعزيزها بعد حرب حزيران كانا مرتبطين باستقرارها المتجدّد في مناطق الأطراف في أعقاب سيطرة إسرائيل على مناطق جديدة. كذلك، فإن الأزمة التي وجدت حركة الكيبوتس نفسها فيها، في منتصف الثمانينيات، وعمليات الخصخصة التي ظهرت في أعقابها قد صدرت، من بين جملة المصادر وبصورة كبيرة، من التطوّرات السياسية التي اختزلت مساحات الأراضي الزراعية المتاحة للاستيطان اليهودي والفصل المتجدّد للعمال الفلسطينيّين من الاقتصاد الإسرائيلي. أما في الطرف الآخر، فقد لعبت حركة الكيبوتس دورًا بالغًا على بلورة عملية الاستيطان وعلى الصراع الإسرائيلي العربي. فقد وقف سعيها إلى توسيع نطاق إمكانيات الاستيطان التعاوني في قلب النشاط السياسي المجدي لقياداتها، وخاصة نواب حركة (الكيبوتس الموحّد). كما وكان لها تأثيرًا بالغًا على بلورة السياسية الأمنية قبل سنة 1967 وعلى سيرورات الحرب ولاحقًا على تعميق الاستيطان ومأسسة الاحتلال.