הטראומה והמדינה ב"בקומת הקרקע" מאת אהרן אפלפלד

הטראומה והמדינה ב"בקומת הקרקע" מאת אהרן אפלפלד
חנן חבר

סיפורו של אהרן אפלפלד "בקומת קרקע" (שפורסם ב-1962 בקובץ עשן) מתרחש ברובו בתוך בית פלסטיני שנחרב במלחמת 1948. המאמר בוחן את המשמעויות העולות מן העובדה שהסיפור בוחר למקם את פליטי השואה בחורבה פלסטינית. מאמציה של המדינה למחוק את זיכרון הנכבה על ידי הריסת הבית הפלסטיני אמורים לתרום לחבירתם של פליטי השואה לישראליות, אבל המהלך הזה נכשל ומיקום זיכרון השואה באתר של זיכרון הנכבה הפלסטינית מייצר התנגדות לסמכותה של הזהות הישראלית. הדיבור מן השוליים מאפשר לאפלפלד להתרחק מן הטיפול המדחיק של המדינה הציונית בטראומת השואה ("משואה לתקומה") ובכך הוא מקנה, אולי בעל כורחו, קול לגורל הפלסטיני בנכבה. הסיבה לכך היא שרתיעתו של אפלפלד המהגר והפליט מהגיוס של טראומת השואה ומהמסגור של זיכרונה כזהותם האקסקלוסיבית של חברי מדינת הלאום היהודית, מהגרים שאמורים להפוך באחת לילידים, מביאה אותו להנכיח בדרך אגב את זיכרון הטראומה הפלסטינית מבלי לראות בו איום על זהותה של המדינה היהודית ועל צדקת קיומה. שתי הטראומות – זו של השואה וזו של הנכבה – אינן מוצבות אצל אפלפלד כבנות השוואה ולכן גם אינן מתחרות זו בזו.
כניסתו של אפלפלד לספרות הישראלית הטילה עליו אחריות של מי שחבר לספרות הריבונית של "דור המדינה" – ספרות שהתאפיינה בפיצול עמוק של הסובייקטיביות של כותביה כסופרים ישראלים. הקאנוניזציה של אפלפלד היא אקט מובהק של אינטרפלציה, שנגזרת ממנו גם תביעה לאחריות. והנה, הפיצול הזה של הסובייקט הריבוני הוא פיצול של עמדת האחריות שלו: מצד אחד הוא נדרש להיענות בכתיבתו לתביעה שמופנית אליו לייצג במסגרת הריבונות הישראלית את הטראומה של הקורבן היהודי, ומצד שני נתבע ממנו, כישראלי, ליטול על עצמו אחריות לטראומה של המעוול שחולל את הנכבה.

The Trauma and the State in “On the Ground Floor” by Aharon Appelfeld
Hannan Hever

Aharon Appelfeld’s story “On the Ground Floor” (published in 1962 in the collection titled Smoke) takes place mainly within a Palestinian home that was destroyed in the 1948 war. This article explores the meanings arising from the fact that the author chooses to place Holocaust refugees in a Palestinian ruin. The state’s efforts to erase the memory of the Nakba by destroying the Palestinian home are supposed to contribute to the Holocaust refugees’ bonding with Israeliness, but the efforts fail; the memory of the Holocaust in the site of the memory of the Palestinian Nakba generates opposition to the hegemony of the Israeli identity. Speaking from the margins enables Appelfeld to distance himself from the Zionist state’s repressive handling of the trauma of the Holocaust (symbolized by the phrase “from Holocaust to Revival”) and thus, perhaps unwittingly, he gives a voice to the Palestinian fate in the Nakba. This is because the revulsion of Appelfeld the immigrant and refugee at the enlistment of the trauma of the Holocaust and the framing of its memory as the exclusive identity of members of the Jewish national state – immigrants who are supposed to become natives overnight – leads him to highlight in an offhand way the memory of the Palestinian trauma without seeing it as a threat to the identity of the Jewish state and the justice of its existence. Appelfeld does not present the two traumas – of the Holocaust and the Nakba – as comparable, and therefore they do not compete with each other.
Appelfeld’s entry into Israeli literature charged him with the responsibility of a member of the hegemonic “1948 generation” writers – creators of a literature that was characterized by a deep split in the subjective experience of the writers as Israeli authors. The canonization of Appelfeld is a clear act of Interpellation from which one may derive a claim to responsibility. And this split of the hegemonic subject is a split in his stance of responsibility as a writer: on the one hand, he is required to represent, within an Israeli hegemonic framework, the trauma of the Jewish victim; yet on the other hand, he is required, as an Israeli, to take upon himself responsibility for the trauma of the abuser who brought about the Nakba.

الصَّدمة والدولة "في الطابق السفلي" للأديب أهرون أبيلفيلد
حنان حيبر
تدور أغلب أحداث قصّة الأديب الإسرائيلي أهرون أبيلفيلد* "في الطابق السفلي" (المنشورة ضمن مجموعته دخان) داخل بيت فلسطيني اندثر في أعقاب حرب 1948. تسعى المقالة إلى فحص الدلالات المنبعثة من حقيقة أنَّ القصَّة اختارت موضعة الناجين من المحرقة على أطلال فلسطينية. كان من المفترض أن تساهم جهود الدولة الرامية إلى محو ذاكرة النكبة عبر هدم البيت الفلسطيني في انضمام الناجين من المحرقة إلى الهوية الإسرائيلية، إلاَّ أنَّ هذا المسعى قد فشل، وأنَّ موضعة ذاكرة المحرقة على أطلال ذاكرة النكبة الفلسطينية يُنتج مقاومة بشأن سلطة الهوية الإسرائيلية. إنَّ الحديث من الأطراف يمنح أبيلفيلد فرصة الابتعاد عن التناول اللّحوح للدولة الصهيونية بشأن صدمة المحرقة ("من المحرقة إلى الانبعاث")، وبذلك فإنه يمنح، ربما بالرغم عنه، صوتًا لمصير الفلسطيني في النكبة. أما سبب ذلك فيكمن في امتناع أبيلفيلد المهاجر والناجي من هول المحرقة في تجنيدها ووضع ذاكرتها ضمن إطار الهوية الحصرية للمنتمين إلى الدولة القومية اليهودية، أي المهاجرين الذين من المفترض أن يتحوّلوا بين ليلة وضحاها إلى سكّان أصلانيّين، يؤدّي به إلى استحضار غير مقصود لذاكرة النكبة الفلسطينية، وذلك من دون أن يشعر بتهديد على هوية الدولة اليهودية وعلى شرعية وجودها. إنَّ الصدمتيْن – تلك الخاصّة بالمحرقة وتلك الخاصّة بالنكبة – لا تتقابلان عند أبيلفيلد ولهذا فإنهما لا تتنافسان الواحدة بالأخرى.
إنَّ دخول أبيلفيلد إلى الأدب الإسرائيلي قد فرض عليه مسؤولية كلِّ مَن التحق بأدب السيادة الخاص بـ"جيل الدولة"، ذلك الأدب الذي تميّز بانفصام عميق بذاتية كتّابها بوصفهم أدباء إسرائيليّين. وكذلك فرضت عليه في أعقاب ذلك مسؤولية مزدوجة: فمن جانب واحد، فرض عليه التجاوب في إطار السيادة الإسرائيلية مع مطلب تمثيل مأساة الضحية اليهودية، وطُلب منه، من الجانب الآخر، بوصفه إسرائيليًا، تحمّل مسؤولية الجاني المسؤول عن وقوع النكبة. إنَّ دخول أبيلفيلد إلى بانثيون الأدب الإسرائيلي المعتمد يعتبر فعلاً جليًا للاستدعاء (Interpellation) لأنَّ ذلك الدخول تتفرّع منه أيضًا المطالبة بتحمّل المسؤولية. وعليه، فإنَّ انفصام الفاعل السيادي ينعكس في انفصام في مكانته على صعيد المسؤولية: من جهة، فهو مُطالب بالاستجابة للمطالبة الموجّهة نحوه لتمثيل صدمة الضحية اليهودية في إطار السيادة الإسرائيلية، ومطلوب منه، من الجانب الآخر، بوصفه إسرائيليًا، تحمّل مسؤولية صدمة الجاني بفعل ارتكابه النكبة.

* أهرون أبيلفيلد من مواليد 1932، من قرية تقع في منطقة بوكوفينا على الحدود الرومانية.