"הספר הזה להחכם המעולה טומיס": פנומנולוגיה של תרגום בשלוש מערכות

"הספר הזה להחכם המעולה טומיס": פנומנולוגיה של תרגום בשלוש מערכות

יונתן יוֹבֵל

מאמר זה עוסק בגלגול תרגומי, על הציר לטינית-עברית-גרמנית, של טקסט פילוסופי שעניינו טבע הנפש מאת "הדוקטור המלאכי" תומס אקווינס. המאמר מתמקד לא ביחסים הבין-טקסטואליים או בתרגום כתוצר מוגמר של מתרגם שקוף או בתהליכי הייצור שלו, אלא בחוויית המפגש התרגומי ובגלגוליה. הוא נפרש כמחזה זוטא. המערכה הראשונה מתרחשת בדור האחרון לפני גירוש ספרד, כאשר עלי חביליו – מתרגם עברי פורה וחידתי שפעל מתוך היכרות מעמיקה של הממסד הסכולסטי ("ישיבות הנוצרים", כפי שכינה את אוניברסיטאות זמנו) – פוגש בטקסט הזר, לומד לטינית כדי להכירו ולהשתלט עליו, ויוצא "להחזיר אבדה לבעליה", כפי שהוא כותב במעין וידוי המשלב מבוא, אפולוגטיקה ופולמוס. המערכה השנייה מתרחשת בלייפציג של אמצע המאה התשע-עשרה, בדור הראשון של האמנציפציה, כאשר כתב היד של חביליו מתגלה על ידי אינטלקטואל מובהק של האמנציפציה, הרב המלומד אדולף ילינק, אשר מעגן באמצעות הטקסט את זהותו, תשוקותיו ופגיעוּתו בשלשלת מדומיינת במקצת של דיאלוג והכרה בין-דתיים. במקום להחיל על המפגשים התרגומיים הללו מודלים תיאורטיים אל-זמניים, המאמר עושה שימוש בכתיבה מחקרית בת זמננו כדי לפתח את המומנט ההיסטורי ולהפנימו אל תוך התיאוריה של המפגש התרגומי. הוא מתמקד בביצועיות של התרגום ובאתיקת הריבוי שלה, לא בהרקה של משמעויות מלשון ללשון.

במערכה השלישית שב עלי חביליו, שבטקסט עצמו משחק עם הסתרה וגילוי של נוכחותו, הפעם בקול פואטי: בסוף כתב היד הימי-הביניימי התגלה שיר לא ידוע, במסורת שירת ספרד בשיאה, הפותח במילים "התוכל לבבי / להלל בניבי", ואנו קוראים את שירו האולטימטיבי של המתרגם.

A Phenomenology of Translation in Three Acts: Adolf Jellinek meets Eli Habillo

Jonathan Yovel

This article is about the translation evolution on the Latin-Hebrew-German axis, of a philosophical text about the nature of the human soul by the "angelic doctor" Thomas Aquinas. The article focuses not on the inter-textual relations or the translation as the final product of a transparent translator or its manufacturing processes, but the experience of the translation encounter and its evolution. It is exposed like a mini-play. Act I takes place in the last generation before the Expulsion from Spain, when Eli Habillo – a prolific and enigmatic Hebrew translator who worked out of a deep familiarity with the scholastic establishment (the "Christian yeshivas," as he called the universities of his time) – meets the foreign text, studies Latin to become familiar with it and master it, and sets out to “return a lost object to its owners," as he writes in a sort of confession combining an introduction, apologetics, and polemics. Act II occurs in mid-19th century Leipzig, the first generation of the Emancipation, when a manuscript by Habillo is discovered by a quintessential emancipation intellectual, the scholarly Rabbi Adolph Jellinek, who uses the text to anchor his identity, passions and vulnerability in a somewhat imagined line of interreligious dialogue and recognition. Instead of applying timeless theoretical models to those translation encounters, the article uses contemporary research writing to develop the historical moment and incorporate it into the theory of translation encounter. It focuses on the translation performance and its ethics of multiplicity, not on the transfer of meanings from one language to another.

In Act III Eli Habillo, who in the text itself plays with concealing and revealing his presence, comes back, this time in a poetic voice: at the end of the medieval manuscript an unknown poem was discovered, in the tradition of Sephardic poetry in its heyday, and we read the translator's ultimate poem.

"سفر هِزي لِهِحَخَم هَمعولي طوميس": فينومينولوجيا الترجمة بثلاثة مشاهد

يونتان يوڤال

يتناول هذا المقال صيغة ترجمة، على محور اللاتينيّة-العبريّة-الألمانيّة، لنصّ فلسفيّ موضوعه طبيعة النفس ل"العالم الملائكيّ" توما الإكوينيّ. لا يسلّط المقال الضوء على العلاقات بين النصيّة ولا على الترجمة كنتاج نهائيّ لمترجم شفّاف ولا على سيرورات إنتاجه، بل على تجربة لقاء الترجمة وصيغه. يُسرد كمسرحيّة زوتا. تجري أحداث الفصل الأول في الجيل الأول قبل الطرد من الأندلس، حيث يلتقي علي حڤيليڤ – مترجّم عبريّ غزير الإنتاج وغامض عمِل من خلال معرفة عميقة بالمؤسّسة المدرسيّة السكولاستيّة ("اجتماعات المسيحيّين"، كمّا سمّى الجامعات في عصره) – بالنصّ الغريب، ويتعلّم اللاتينيّة للتعرّف والسيطرة عليه، ويخرج من أجل "إعادة ما ضاع لأصحابه"، كما كتب بنوع من الاعتراف الذي يشمل مقدّمة، واعتذارًا وجدلًا. تجري أحداث الفصل الثاني في لايفتسيچ أواسط القرن التاسع عشر، في الجيل الأوّل للتحرّر، حيث يتمّ اكتشاف مخطوطة علي حڤيليڤ من قِبل مثقّف ينتمي بوضوح لحركة التحرّر، الرابي المتعلّم أدولف يلنيك، الذي يصقل بواسطة النصّ هويته، وأشواقه، وضعفه في سلسلة متخيّلة نوعًا ما لحوار واعتراف بين الأديان. بدل أن تُفرض على لقاءات الترجمة هذه نماذج نظريّة فوق زمنيّة، يستخدم المقال الكتابة البحثيّة المعاصرة من أجل تطوير اللحظة التاريخيّة وتذويتها داخل نظريّة لقاء الترجمة. يتركّز في تنفيذ الترجمة وأخلاقيات تعدّدها، وليس في إفراغ المعاني من لغة إلى أخرى.

في الفصل الثالث، يعود علي حڤيليڤ، الذي يلعب في النصّ نفسه مع إخفاء وكشف حضوره، هذه المرّة بصوت شعريّ: في نهاية المخطوطة القروسطويّة تنكشف قصيدة غير معروفة، من إرث الشعر الأندلسيّ في ذروته، فنقرأ القصيدة المُثلى للمترجم.