לקראת אקולוגיה פוליטית של הציונות במרחב הכפרי

לקראת אקולוגיה פוליטית של הציונות במרחב הכפרי

מתן קמינר

במהלך המאה האחרונה, התנועה הציונית ומדינת ישראל הוציאו אל הפועל תמורות נרחבות בממשק שבין הפעילות האנושית בארץ ובין המערכות הטבעיות שעליהן היא נשענת – מטיוב קרקעות מקומי ועד הסטתו של נהר שלם מאגן ההיקווּת שלו. בניגוד לאופני הקיום שפרנסו את ילידי הארץ הפלסטינים במאות הקודמות, המשק שייסדה הציונות מכלה בקצב הולך וגובר את התשתית האקולוגית המאפשרת חיים אנושיים בארץ. במאמר אני מציע ניתוח של הציונות כמפעל קולוניאלי שהכפיף את הארץ ואת תושביה לאופן הייצור הקפיטליסטי. ניתוח כזה מאפשר להסביר את הדגרדציה האקולוגית כמופע של נטיית הקפיטליזם לייצר "פער מטבולי", בלשונו של הסוציולוג ג'ון בלאמי פוסטר. לאחר שרטוט האקולוגיה האנושית של פלסטין קודם לראשית ההתיישבות אני מתאר את התקופה שלפני הקמת המדינה, שבמהלכה רכשו המוסדות הציוניים אדמות בשוק ורבים מהפלאחים והבדואים הצליחו לשמור על קרקעותיהם. בעשורים הראשונים שלאחר הנכבה השתלטו המדינה וההתיישבות העובדת על מרבית השטחים החקלאיים, ותמורות אקולוגיות אדירות שנכרכו ביוזמות כמו המוביל הארצי החריבו בהדרגה את המערכות האקולוגיות הילידיות. מאז שנות השבעים הפכה הקרקע מאמצעי ייצור לסחורה, עם המעבר מחקלאות לפִּרווּר כאסטרטגיה מרכזית להשתלטות על המרחב האגררי. בעזרת הספרות הנרחבת העוסקת בקרקע ובאקולוגיה בארץ, המאמר מצביע על החולשה האנליטית והפוליטית של גישות שמטילות את האחריות למשבר האקולוגי על "אנתרופוס" מופשט וא־היסטורי. תחת זאת, כך אני מציע, יש לראות בקפיטליזם הקולוניאלי תצורה חברתית שהמשך קיומה מטיל בספק את האפשרות לקיום אנושי בארץ.

Towards a political ecology of Zionism in the rural sphere

Matan Kaminer

Over the last century, the Zionist movement and the State of Israel have massively transformed the interface between human activity in Israel/Palestine and the natural systems on which it depends, from local “improvement” of soils to the rerouting of an entire river away from its basin. Unlike the modes of subsistence on which the Palestinian natives of the country had relied in previous centuries, the economy created by Zionism is rapidly exhausting the ecological substrate requisite for human life. This article interprets Zionism as a colonial undertaking which subsumed Israel/Palestine and its inhabitants under the capitalist mode of production, making it possible to explain local ecological degradation as an outcome of capitalism’s tendency to create a “metabolic rift,” in the words of sociologist John Bellamy Foster. After sketching the human ecology of Palestine prior to Zionist settlement, I describe the period preceding the establishment of the state, when Zionist organizations bought land on the market, while most fellahin and Bedouin managed to retain their tenure. In the first decades following the Nakba, the state and the “labor settlement movement” took over the lion’s share of farmland and undertook great ecological transformations, like the National Water Carrier, which destroyed indigenous ecosystems. Beginning in the 1970s, the main economic function of rural land shifted from a factor of production to a commodity in itself, as suburbanization replaced farming as the central strategy for gaining control of agrarian spaces. Drawing on the ample literature on land and ecology in Israel/Palestine, this article seeks to point out the analytical and political weakness of approaches which locate responsibility for the ecological crisis with an abstract and ahistorical “Anthropos.” Alternatively, I suggest, colonial capitalism should be identified as the social formation whose existence is undermining the possibility of continued human life in this country.

نحو الإيكولوجيا السياسيّة للصهيونيّة في الحيّز القرويّ

ماتان كيمنر

خلال القرن الماضي، أحدثت الحركة الصهيونيّة ودولة إسرائيل تغييرات واسعة النطاق في نقاط الوصل بين النشاط البشريّ في البلاد وبين المنظومات الطبيعيّة التي يرتكز إليها – من تحسين محليّ للأراضيّ إلى تغيير مسار نهر كامل عن حوض تجميعه. على نقيض طرائق الوجود التي أعالت أصلانيّي البلاد الفلسطينيّين على مدار القرون السابقة، يُهلك الاقتصاد الذي أسّست الصهيونيّة، بإيقاع متصاعد، البنية التحتيّة الإيكولوجيّة التي تمكّن من الحياة البشريّة في البلاد. في هذا المقال، أقترح تحليلًا للصهيونيّة كمشروع كولونياليّ أخضع البلاد وسكّانها إلى طريقة الإنتاج الرأسماليّة. يمكّن هذا التحليل من شرح انحلال الإكولوجيا كمظهر لميل الرأسماليّة إلى إنتاج "فجوة أيضيّة"، وفق تعبير عالم الاجتماع جون بلامي بوستر. بعد رسم الإيكولوجيا البشريّة لفلسطين قبل بدء الاستيطان، أقوم بوصف الفترة قبل قيام الدولة، التي اشترت خلالها المؤسّسات الصهيونيّة الأراضي في السوق، ونجح الكثير من الفلاحين والبدو بالحفاظ على أراضيهم. في العقود الأولى بعد النكبة، سيطرت الدولة والحركة الاستيطانيّة العاملة على غالبية الأراضي الزراعيّة، فدمّرت الكثير من التغييرات الإكولوجيّة الهائلة، التي تضمنتها مبادرات مثل "مشروع المياه القطريّ"، المنظومات الإكولوجيّة الأصلانيّة. منذ السبعينات، تحوّلت الأرض من وسيلة إنتاج لبضاعة مع الانتقال من الزراعة إلى إنشاء الضواحي كاستراتيجيّة مركزيّة للسيطرة على الحيّز الزراعيّ. بمساعدة الأدبيّات الواسعة التي تتناول موضوع الأرض والبيئة في البلاد، يُشير المقال إلى الضعف التحليليّ والسياسيّ للمقاربات التي تُلقي مسؤولية الأزمة البيئيّة على "أنثروبوسين" مجرّد وفوق تاريخيّ. ضمن ذلك، أقترح أنّه يجب النظر إلى الرأسماليّة الكولونياليّة كنتاج اجتماعيّ يُشكّك بقاؤها بإمكانية استمرار الوجود البشريّ في البلاد.