מעבר לקורבנות ולפוגעים: התרומה של רעיונות פסיכואנליטיים על טראומה ועדוּת לביקורת האלימות הפוליטית

מעבר לקורבנות ולפוגעים: התרומה של רעיונות פסיכואנליטיים על טראומה ועדוּת לביקורת האלימות הפוליטית

אפרת אבן-צור

עם תום המאה העשרים, שזכתה לכינוי "המאה של הטראומה", היה אפשר לזהות התפתחויות משמעותיות בספרות הפסיכואנליטית על טראומה בהשפעת מגמות שונות בשיח הטראומה הביקורתי ששגשג מחוץ לשדה הקליני. חידושים אלה התאפיינו בניסיון לשכלל את החיבור בין התפיסה הטיפולית ובין הקשריה הפוליטיים ולהביא בחשבון יחסי כוח חברתיים המשפיעים על תהליכים נפשיים ומכוננים אותם. בפרט, החיבור של מושג הטראומה עם מושג העדוּת סייע לכותבות פסיכואנליטיות מהזרם ההתייחסותי להפנות תשומת לב טיפולית לעוולות שלא זכו להכרה פוליטית ולהיבטים חברתיים מוכחשים של סבל ואובדן על רקע דיכוי מתמשך.

המאמר מציג התפתחויות חשובות אלה, ובהמשך מתוארים בו כמה סכנות אתיות ואתגרים העולים מהמפגש בין הפסיכואנליטי לפוליטי, לנוכח הכתיבה הביקורתית על מוסד העדות. קשיים אלה יוצגו על רקע סוגיה סבוכה שזכתה לתשומת לב ביקורתית מעטה יחסית – עדותו של הפוגע וההכרה החברתית בטראומה שלו. נושא זה מעלה הסתייגויות רבות, ובראשן החשש המובן כי הקשבה לעדותו ולסבלו של מי שהפעיל אלימות משמעה פטירתו מאחריות והזנחת התמיכה בקורבנותיו. הבעייתיות תודגם בהקשר של לוחמים ישראלים שנשלחו ונשלחים בשם החברה להפעיל אלימות פוליטית, אשר מייצרת אצל קורבנותיה הפלסטינים טראומה עיקשת ומתמשכת.

הדיון יסייע לזהות פער שהולך ונוצר מחדש בין הכתיבה הביקורתית החוץ-אנליטית לבין השיח הטיפולי: בעוד הראשונה נוטה להתמקד בממד האתי של עדויות הפוגעים ולגנות עיסוק בסבל שלהם, הספרות הקלינית מציעה עמדה לא שיפוטית. עמדה אחרונה זו, שגלומה בה הבטחה לאפשר תהליכי עיבוד ושינוי עמוקים, מעוררת לעיתים אי-נוחות שכן היא אינה מתנה את ההקשבה לפוגע במחויבות מוסרית שלו כלפי הנפגע. בסיום המאמר מודגש הפער בין ההשתהות שמתאפשרת בדל"ת האמות של הקליניקה הטיפולית ובין תהליכים המתאפשרים בפרהסיה, ומוצג כהזמנה לכותבות הפסיכואנליטיות העכשוויות להמשיך ולשקוד על החיבור בין הספֵרות הללו, במטרה לתרום למאמץ הביקורתי ולהתמודדות עם האלימות הפוליטית השבה ומתפרצת בחזרה כפייתית.

Beyond Victims and Perpetrators: Contemporary Psychoanalytic Concepts on Trauma and Witnessing and their Contribution to the Critique of Political Violence

Efrat Even-Tzur

The paper introduces contemporary psychanalytical thought on the concepts of trauma and witnessing and presents its potential contribution to processes of transformation of socially denied violence. Specifically, it attempts to tackle the challenging and intricate subject of trauma and testimonies of perpetrators, currently a neglected area. Through an examination of the critical reception of testimonies of Israeli soldiers, it highlights both the risks and the potential of the practice of listening to perpetrators within the therapeutic sphere and in the public arena. It concludes by calling for an enhanced integration of these two spheres, for the sake of better social coping with compulsively repeated political violence.

ما بعد الضحايا والمصابين: مساهمة علم النفس التحليلي حول الصدمة والشهادة لنقد العنف السياسي

إفرات إيبن تسور

يمكننا في نهاية القرن العشرين، ذلك القرن المكنّى بـ"قرن الصدمة النفسية"، أن نشخّص التطوّرات الهامة الطارئة على أدبيات التحليل النفسي التي تعنى بالصدمة النفسية، وذلك بتأثير أنماط مختلفة طارئة على خطاب الصدمة النقدي الذي انتعش خارج الحقل العلاج السريري. تميّزت هذه الأنماط الجديدة بمحاولة تطوير العامل الرابط بين المنظور العلاجي وبين سياقاته السياسية والأخذ بالحسبان موازين القوى الاجتماعية التي تؤثّر على سيرورات نفسية وتقوم بتشكيلها. لقد ساعد الربط بين المفهومين، الصدمة النفسية والشهادة (Witnessing)، بصورة خاصة الكاتبات في حقل التحليل النفسي، المنتميات للتيار الذي يولي اهتمامًا خاصًا للسياقات المختلفة، التركيز في العلاج على المظالم التي لم تحظ باعتراف سياسي وبالأبعاد الاجتماعية المنكرة للألم والفقدان على خلفية القمع المستمر.

تعرض المقالة في البداية هذه التطوّرات الهامة، ولاحقًا تتوقّف عند وصف بعض المخاطر الأخلاقية والتحدّيات المنبثقة عن اللقاء فيما بين حقلي التحليل النفسي والسياسة، في ظل الكتابة النقدية على مؤسّسة الشهادة. تعرض هذه المخاطر والصعاب على خلفية قضية معقّدة حازت على اهتمام نقدي قليل نسبيًا ألا وهي شهادة المعتدي والاعتراف الاجتماعي بصدمته. تثير هذه القضية مسائل عديدة وعلى رأسها التخوّف المبرّر بأن الاصغاء لشهادة وألم المعتدي العنيف معناه الإعفاء من المسئولية وإهمال دعم ضحاياه. يتم تمثيل ذلك من خلال التعامل مع جنود إسرائيليّين أُرسلوا، ولا زالوا يُرسلون بالنيابة عن المجتمع، لممارسة العنف السياسي، وهو ذلك العنف الذي يُنتج عند ضحاياه الفلسطينيّين صدمة نفسية دائمة ومستمرة.

يساعد النقاش في تشخيص الفجوة القائمة والمتجدّدة بين الكتابة النقدية خارج الإطار التحليلي وبين الخطاب العلاجي: فبينما تميل الأولى إلى التركيز على البعد الأخلاقي لشهادات المتعدين العنيفين وإدانة التعامل بآلامهم، يقترح الأدب السريري موقفًا من دون إصدار الأحكام. يثير هذا الموقف أحيانًا شعورًا بعدم الراحة، إذ بالرغم من أنه ينطوي على إتاحة سيرورات فهم وتغيير عميقين، فإنه لا يشترط الإصغاء للمعتدي بالتزامه الأخلاقي تجاه ضحيته. تُعرض في نهاية المقالة الفجوة القائمة بين التريّث الممكن في العيادة، وبين السيرورات الممكنة في الحيّز العام، بوصفها دعوة للكاتبات في حقل التحليل النفسي المعاصرات، بالاستمرار والاهتمام بالربط بين هذه الأدبيات، وذلك من أجل المساهمة في الجهود النقدية، والتعامل مع العنف السياسي المثار بصورة دورية بما يشبه العودة القصرية الدائمة.