"לפתע הוקם גשר אל מעבר לאלפיים שנה": מארכיאולוגיה מחולנת לארכיאולוגיה דתית — המקרה של בר–כוסבה, יגאל ידין ושלמה גורן

"לפתע הוקם גשר אל מעבר לאלפיים שנה": מארכיאולוגיה מחולנת לארכיאולוגיה דתית – המקרה של בר-כוסבה, יגאל ידין ושלמה גורן
חיים וייס

בשנים 1960–1961 נערכו בנחל חבר שבמדבר יהודה חפירות ארכיאולוגיות בראשות הארכיאולוג יגאל ידין, הרמטכ"ל לשעבר ואחד מדובריה הבולטים של הארכיאולוגיה הישראלית בשיח הציבורי של אותם ימים. חפירות אלו הניבו ממצאים רבים, בהם צרור מכתבים שנשלחו מאת שמעון בר-כוסבה (הידוע בשם בר-כוכבא) לפקודיו באזור עין גדי, וכן שלדים שלגבי חלקם נטען כי הם שרידי לוחמיו של בר-כוסבה. תגליות אלו, ובראשן האגרות, נחשפו בפעם הראשונה על ידי ידין בבית הנשיא בירושלים, ועוררו עניין ציבורי עצום. אופן הצגתן לציבור שיקף את הקשר המורכב שבין ארכיאולוגיה ללאומיות. מחבר המאמר מבקש לבחון את מערך הדימויים והזיקות שנוצרו בשיח הציבורי בישראל בעקבות תגליות אלו בין דמותו הכריזמטית של יגאל ידין, מפקדו השני של צה"ל, ובין בר-כוסבה, מפקד צבא המרד נגד הרומאים במאה השנייה לספירה. המאמר מתחקה על נפתוליה של פרשה ארכיאולוגית-לאומית בת 22 שנה – מרגע גילוי האגרות והשלדים על ידי ידין ואנשיו בראשית שנות השישים של המאה העשרים ועד לקבורת אותם שלדים על ידי הרב הראשי לישראל (והרב הצבאי הראשי לשעבר) שלמה גורן, בל"ג בעומר של שנת 1982, בטקס צבאי מלא. פרשה זו חושפת את כישלונה ושברה של הארכיאולוגיה הישראלית, שביקשה לעשות שימוש בשפה וברטוריקה תיאולוגיות על מנת לכונן דת חילונית-לאומית.

From Secular to Religious Archaeology: The Case of Bar-Kosibah, Yigael Yadin, and Shlomo Goren
Haim Weiss

Between 1960 and 1961, major archaeological excavations took place in Nahal Hever in the Judean Desert. These excavations were headed by Yigael Yadin, an archaeologist and former Chief of Staff of the Israel Defense Forces, later to become one of the most prominent public advocates for Israeli archaeology. The excavations turned out to be highly significant. Notable among the numerous findings was a bundle of letters sent by Shimon Bar-Kosibah (more commonly known as Bar-Kochba), the commander who led the last rebellion against Rome (132-135 CE), as well as a collection of human bones, some of which were identified as remains of Bar-Kosibah’s soldiers. These findings, particularly the letters, aroused considerable public attention and exposed the complex relationship between archaeology and nationalism. This article explores the array of images and connections, prevalent in both the public and academic discourse, between Yadin’s charismatic personality and that of Bar-Kosibah. In addition, the article traces the bones’ route from the moment of their excavation until their full military funeral and burial ceremony 20 years later. The account of this funeral reflects the dwindling and decline of Israeli archaeology’s desire to generate a national-secular religion.

"في رمشة عين أُنشئ جسرٌ يصل إلى ألفي سنة مضت": من علم آثار معلمن إلى علم آثار ديني – حالة بار-كوسبا, يغائيل يادين وشلومو غورين
حاييم فايس

خضع الطرف الأخير من وادي خبرة (الذي يصب في البحر الميت)، في صحراء الضفة الغربية، بين السنتين 1960-1961 إلى حفريات أثرية وقف على رأسها عالم الآثار يغائيل يادين، رئيس الأركان سابقًا وأحد الناطقين البارزين لعلم الآثار الإسرائيلي في الخطاب الجماهيري في تلك الفترة. أفضت هذه الحفريات إلى اكتشافات عديدة منها حزمة من الرسائل أرسلها شمعون بار-كوسبا (الملقب بار كوخبا) إلى جنوده في منطقة عين جدي، وهياكل عظمية والتي ظهر ادعاء بشأنها مفاده أنَّ بعضها يعود إلى جنود بار-كوسبا. كان يغائيل يادين أول من كشف النقاب عن هذه الاكتشافات، وعلى رأسها الرسائل، في ديوان رئيس الدولة في القدس، وحازت على اهتمام جماهيري عظيم. لقد عكس أسلوب عرضها أمام الجمهور العلاقة المركّبة بين علم الآثار والقومية. يسعى كاتب المقالة إلى فحص منظومة التشبيهات والعلاقات التي ظهرت في الخطاب الجماهيري في إسرائيل في أعقاب هذه الاكتشافات بين الشخصية الكاريزمية ليغائيل يادين، رئيس الأركان الثاني للجيش الإسرائيلي، وبين بار-كورسبا، القائد العسكري للتمرّد اليهودي ضد السلطات الرومانية في القرن الثاني للميلاد. تتعقّب المقالة خطوات قصة أثرية-قومية على مدار 22 عامًا – انطلاقتها منذ لحظة اكتشاف الرسائل والهياكل العظمية على يدي يغائيل يادين ورجاله في مطلع ستينيات القرن العشرين ويتمثّل ختامها في دفن الهياكل العظمية على يدي الحاخام الأكبر لإسرائيل (والذي شغل منصب الحاخام العسكري الأكبر للجيش الإسرائيلي سابقًا) شلومو غورين في "عيد الشعلة" في سنة 1982 (الذي صادف يوم 11 أيار حسب التقويم الميلادي، وهو عيد مستحدث من القرن الثاني عشر للميلاد لإحياء ذكر "انتصار" بار-كوسبا على الرومان)، وذلك في احتفال عسكري كامل. تكشف لنا هذه القصة النقاب عن فشل علم الآثار الإسرائيلي وأزمته، إذ سعى إلى استخدام اللغة والمنظومة اللاهوتية لتشكيل دين علماني قومي.