המצב הניאו-פיאודלי והלא מודע הליברלי: על המבוי הסתום של ביקורת הקפיטליזם העכשווית

המצב הניאו-פיאודלי והלא-מודע הליברלי: על המבוי הסתום של ביקורת הקפיטליזם העכשווית

גל הרץ

משבר הקורונה והתגובה הכלכלית הדרמטית שהגיעה בעקבותיו מחייבים חשיבה מחודשת על התיאוריה הביקורתית ועל העמדה הפוליטית של תנועות וארגוני שמאל. מדיניות ההרחבה הכמותית (מה שמכונה בלשון פופולרית "הדפסת כסף") ותהליכים חברתיים וכלכליים נוספים (חילוץ מסיבי של בעלי עסקים, הזרמת כסף ישירות מן המדינה לאזרח, תנועות מחאה רחבות) עוררו בקרב רבים את הרושם האופטימי שתם העידן הניאו-ליברלי, שאופיין בצמצום מעורבות המדינה, ובמקומו עולה כעת סדר כלכלי חדש, שאם ילוּוה בהתארגנות פוליטית אפקטיבית הוא עשוי לאפשר את קידומן של תביעות לצדק חברתי. את הגישה הזאת מבקשים לקדם כמה מההוגים הבולטים של המחשבה הביקורתית השמאלית כיום, ובהם יאניס ורופאקיס, ננסי פרייזר ואלבנה אזמנובה. הוגים אלו צודקים בטענה כי עידן הניאו-ליברליזם חלף, גם אם לא הסתיים לגמרי וחלק מחולייו עדיין נמשכים; ביקורת הקפיטליזם נדרשת לבחון שוב את הנחותיה בעידן שבו המדינה חוזרת לשחק תפקיד מרכזי והיחסים שבין אזרחים לשלטון מתארגנים מחדש – עידן שוורופאקיס מכנה "טכנו-פיאודליזם" ופרייזר "קפיטליזם קניבלי". נראה כי הבחנה זו מחייבת גם ביקורת מסוג שונה, כזאת שאינה מתמקדת בזכויות ובהיעדר זכויות אלא באופני ההישלטות החברתיים-כלכליים של העידן החדש. מאמר זה טוען כי ביקורת שכזאת מתבקשת אבל חסרה אצל הוגים אלו: הם נותרים נאמנים לדקדוק הנורמטיבי הליברלי, ולפיכך הפתרונות שהם מציעים אינם עונים לאתגר שהם עצמם מציבים. הביקורת שלהם מסתכמת בדרישות להסדרה ובניסיון לפתור את משבר הקפיטליזם באמצעות עוד קפיטליזם, שלכאורה הוא מתוקן ודמוקרטי יותר; אולם הדקדוק הנורמטיבי של הכרה וחלוקה שהם מתבססים עליו משעתק את הקונפליקטים שאותם הוא מבקש ליישב – אלה שבין מעמדות ומגזרים, בין ערכים קהילתיים ומדינתיים, ובין הגושים של מזרח ומערב. המאמר מציע לקרוא את סוגת ביקורת הקפיטליזם העכשווית הזאת כנגד עצמה, ולאתגר את הדקדוק הנורמטיבי-ליברלי שנותר כשריד עיקש אצל הוגים אלו באמצעות ביקורת הכלכלה הטכנו-פיאודלית או ה"קניבלית" שהם עצמם מציעים.

The Neo-feudal Condition and Neoliberal Unconscious – The Impasse of Contemporary Critique of Capitalism

Gal Hertz

The coronavirus crisis and the dramatic economic reaction that followed it require a rethinking of critical theory and the political position of left-wing movements and organizations. The policy of quantitative expansion (known as printing money) and additional social and economic processes (the massive bailing out of business owners, directly funneling money from states to citizens, wide protest movements) led many to the optimistic impression that the neoliberal age characterized by shrinking state intervention was over, and that a new economic order was now rising, which, if accompanied by effective political organization, would allow the advancement of demands for social justice. This approach is being promoted by some of the leading intellectuals of critical leftist thought today, including Yanis Varoufakis, Nancy Fraser and Albena Azmanova. These intellectuals are right in claiming that the neoliberal era is over, even if is has not completely ended and some of its ills still persist. Criticism of capitalism is needed to re-examine its assumption at a time when the state is returning to playing a central role, and the relationship between citizens and the government is reorganizing in a new way – an age that Varoufakis calls “techno-feudalism” and Fraser calls “cannibalistic capitalism.” This observation seems to also require a different kind of criticism, whose focus is not rights and lack of rights, but the forms of social economic rule of the new age. This article wishes to argue that such criticism is in order but is missing in these intellectuals, who remain loyal to the normative liberal grammar, and therefore the solutions they offer do not rise to the challenge they themselves pose. Their criticism is limited to demands for regulation and an attempt to solve the capitalism crisis with more capitalism, supposedly reformed and more democratic. But the normative grammar of recognition and distribution upon which they base their theories only replicates the conflicts they wish to resolve – those between classes and sectors, between communal and state values, and between the Eastern and Western blocs. The article proposes reading the genre of contemporary capitalism critique against itself: to challenge the liberal normative grammar that remains as a stubborn remnant in these thinkers using the techno-feudal or cannibalistic economic criticism they offer themselves.

الإقطاعيّة الجديدة واللاوعي الليبراليّ: عن مأزق نقد الرأسماليّة المعاصرة

غال هيرتس

تُلزم أزمة الكورونا والردّ الاقتصاديّ الدراماتيكيّ الذي جاء على أثرها بإعادة التفكير بالنظريّة النقديّة والموقف السياسيّ للحركات والمنظّمات اليساريّة. خلقت سياسة التوسيع الكميّ (أو كما تُسمّي باللغة الشعبيّة: طباعة النقود)، والسيرورات الاجتماعيّة الاقتصاديّة الأخرى (إنقاذ مكثّف لرجال أعمال، وتحويل أموال من الدول للمواطنين بشكل مباشر، وحركة احتجاج واسعة النطاق)، انطباعًا متفائلًا، عند الكثيرين، بنهاية العصر النيو-ليبراليّ، الذي تميّز بتقليص تدخّل الدولة، واستبداله بنظام اقتصاديّ جديد، والذي في حال رافقته تنظيمات سياسيّة ذات فاعليّة، سيكون بإمكانه أن يدفع قدمًا بمطالب العدالة الاجتماعيّة. يروّج لهذه المقاربة عدد من المفكّرين المنتمين للفكر النقديّ اليساريّ، من بينهم يانيس ڤرفاكيس، ونانسي فريزر، وألبانا أزمنوڤا. يُصيب هؤلاء المفكّرين بادّعائهم أنّ العصر النيو-ليبراليّ قد ولّى؛ رغم أنّه لم ينتهِ كليًا وما زالت بعض أمراضه مستمرة. يحتاج نقد الرأسماليّة إلى إعادة النظر بفرضياته، ففي عصر تعود فيه الدولة للعب دور مركزيّة، وتتنظّم فيه العلاقة بين المواطنين والنظام بشكل جديد- عصر يسمّيه ڤرفاكيس بعصر "التكنو-إقطاعيّة"، وتسمّيه فريزر بعصر "الرأسماليّة آكلة لحوم البشر". يبدو هذا التشخيص ملزمًا بنوع جديد من النقد، مركزه ليس الحقوق أو غياب-الحقوق، بل أشكال التسيطُّر الاجتماعيّ-الاقتصاديّ للعصر الجديد. يطرح هذا المقال الادعاء بأنّ هذا النوع من النقد مطلوب، لكنّه غائب عند هؤلاء المفكّرين، الذي بقوا مخلصين للقواعد المعياريّة الليبراليّة، ولهذا لا تستجيب الحلول التي يقدّمونها للتحدّي الذي يطرحونه بأنفسهم. يتلخّص نقدهم بمطالب للتسوية، ومحاولة لحلّ أزمة الرأسماليّة بواسطة الرأسماليّة ذاتها، لكنّها ظاهريًا أكثر إصلاحيّة وديمقراطيّة. إلّا أنّ القواعد المعياريّة للاعتراف والتوزيع، التي تتأسّس عليها هذه الحلول، تعيد إنتاج الصراعات التي تسعى لحلّها- بين الطبقات والقطاعات، بين القيم المجتمعيّة والسياسيّة، وبين كتلة الشرق وكتلة الغرب. يقترح المقال قراءة هذا النقد على الرأسماليّة على أنّه ضدّ ذاته: تحدّي القواعد المعياريّة-الليبراليّة التي بقيت كمخلّفات عنيدة عند هؤلاء المفكرّين بواسطة نقد الاقتصاد التكنو-إقطاعيّ أو "آكل لحوم البشر" الذي يطرحونه.