ממשוּלה של ירושלים המזרחית בתקופת פוסט-אוסלו

ממשוּלה של ירושלים המזרחית בתקופת פוסט-אוסלו / אורן שלמה

הטענה המרכזית המובאת במאמר זה היא שמאז ראשית שנות האלפיים, לצד המשך מדיניות ההפליה והדחיקה של הפלסטינים בירושלים המזרחית, מנגנוני המדינה הגבירו את מעורבותם בתפקודים ובשירותים העירוניים הפלסטיניים. מגמה זו מכונה במאמר "תהליכי ממשוּל". תהליכים אלה מסמנים שינוי ביחסים העירוניים, שהתאפיינו מאז 1967 במידה רבה של עצמאות ניהולית ותפקודית לעומתית של מוסדות ושירותים עירוניים פלסטיניים. בעשור וחצי האחרונים, לעומת זאת, יחסי השליטה בירושלים המזרחית מתבססים לא על רק על אמצעי כפייה ריבוניים אלא גם על כוח ממשלי "רך" יותר המתגלם באמצעי ניהול אוכלוסייה, ובמקרה זה – בתפקודים ובשירותים עירוניים. תהליכי הממשול בירושלים המזרחית יוצרים תלות של הפלסטינים במערכת המדינתית וכך מחזקים את יכולת השליטה של המדינה בהיבטים תפקודיים של העירוניות הפלסטינית. בד בבד תהליכים אלה מטמיעים בקרב האוכלוסייה הפלסטינית והשחקנים בעירוניות הפלסטינית נורמות מינהליות והתנהגותיות המקרבות אותם למערכות הממשל הישראלי.

התפתחות היחסים הממשליים בירושלים המזרחית נבחנת במאמר הן במבט היסטורי וגיאו-פוליטי והן באמצעות ניתוח דוגמה של התערבות מדינתית בעירוניות הפלסטינית: תוכנית הסדרה של מערכת התחבורה הציבורית הפלסטינית בשנים 1998–2004. כמו מערכות רבות אחרות בירושלים המזרחית, מאז 1967 פעלה מערכת התחבורה ברובה מחוץ למוטת השליטה והפיקוח המדינתיים, בצורה המוגדרת במאמר "תת-פורמליות עירונית". מושג זה מציע הסבר ביקורתי לשיטות העבודה, האמצעים והתוצרים המשמשים את סוכני המדינה בירושלים המזרחית, הסדרים החורגים על פי רוב מאמות המידה הנהוגות בתחומי מדינת ישראל לתכנון ולמינהל ציבורי. מדובר בפתרונות "מיוחדים" ונחותים שהמדינה מפעילה בירושלים המזרחית.

קטיעת הזיקות בין ירושלים המזרחית לגדה המערבית פגעה ברבים מהתפקודים העירוניים של הפלסטינים והביאה הן להתעצמותם של תהליכי ממשול וסתגלנות של הפלסטינים לשלטון הישראלי והן להתגברות תהליכי הדחיקה והקולוניזציה של ירושלים המזרחית.

Governmentalization of East Jerusalem in the Post-Oslo Era / Oren Shlomo

This article focuses on the increasing intervention and involvement of Israeli state apparatuses in Palestinian urban services and systems in East Jerusalem since the beginning of the millennium. I term this development the “governmentalization processes,” which indicates a change in the urban relations in East Jerusalem. From 1967, when East Jerusalem came under Israeli rule, these relations were characterized by a great extent of managerial and functional autonomy of Palestinian urban institutions and services. My research emphasizes the development of a new kind of political and urban relations, borne not only by the sovereign means of enforcement but also by the “soft” power of governmentality, manifested in the conduct of urban functions and services. Governmentalization processes in East Jerusalem increase Israeli control over large portions of urban function by creating dependence on state mechanisms. Concurrently, these processes promote adaptation of the population and Palestinian stakeholders to Israeli governmental mechanisms by implementing Israeli administrative and managerial norms.

The article presents two layers of analysis: (1) a historical and geopolitical perspective that situates this emerging governmental relation in comparison to previous configurations of governmental relations in East Jerusalem; (2) an analysis of a reorganization plan conducted in the Palestinian public transportation system between 1998 and 2004. This transportation system – like many other public services in East Jerusalem – has operated since 1967 with a great measure of detachment from the Israeli state mechanism, in a manner comparable to that of phenomena termed “urban informality” in urban studies literature. The article offers a critical analysis of the methods, means, and outcomes of the state agents’ efforts to formalize the Palestinian transportation system. I term those arrangements “subformal,” because they manifest a form of formalization whose methods and outcomes thoroughly deviate from Israeli administrative standards, facilitating the “inferiorization” of Palestinian urban function and services.

The article concludes with a proposal that East Jerusalem be understood as a form of “trapped urbanism,” characterized by the elimination of its functional affinities and urban flows from the West Bank as a result of the separation wall and the consequent urban-functional and economic deterioration. These processes have prompted both the governmentalization of East Jerusalem and its colonization and marginalization.

التحكّم بشرق القدس في حقبة ما بعد أوسلو / أورن شلومو

تطرح المقالة الحاليّة ادّعاءً مفاده أنّه إلى جانب استمرار سياسة التمييز والتضييق، نلاحظ أنّه منذ مطلع الألفين عزّزت أجهزة الدولة من تدخّلها في الخدمات وإدارة الحياة المدنية للفلسطينيّين في المدينة. يطلق الكاتب على هذا المستجدّ تعبير "سيرورات التحكّم". تشير هذه السيرورات إلى تحوّل في العلاقات البلديّة، والتي تميّزت منذ سنة 1967 باستقلال بدرجة كبيرة على الصعيدين الإداريّ والوظيفيّ، في ما يتعلّق بالمؤسّسات والخدمات البلديّة للفلسطينيّين. في مقابل ذلك، نشهد في العقد والنصف الأخيرين علاقة سيطرة في شرق القدس لا تستند إلى أدوات فرض السيادة فحسب، بل إلى قوّة تحكّم "ناعمة" تتجسّد في أدوات إدارة السكّان، وفي حالتنا، يتجسّد ذلك على الصعد الوظيفيّة والخدمات البلديّة أيضًا. تُنتج سيرورات التحكّم في شرق القدس تعلّق الفلسطينيّين بأجهزة الدولة، وبهذا تتعزّز قدرة الدولة على السيطرة على الصعد الوظيفيّة لحياة الفلسطينيّين المدنية. وفي الوقت ذاته، تفرض هذه السيرورات على السكّان الفلسطينيّين والأطراف المشاركة الأخرى، على صعيد البلديّ للفلسطينيّين، قيمًا إداريّة وسلوكيّة تقرّبهم إلى أجهزة التحكّم الإسرائيليّة.

تفحص المقالة تطوّر علاقات التحكّم في شرق القدس عبر منظور تاريخيّ وجيو-سياسيّ، وذلك استنادًا إلى تحليل حالة دراسيّة لتدخّل حكوميّ في الحياة المدينيّة الفلسطينيّة، تتمثّل في خطّة تنظيم شبكة المواصلات العامّة الفلسطينيّة بين السنتين 1998- 2004. أسوة بمنظومات عديدة أخرى في شرق القدس، فقد كانت شبكة المواصلات العامّة بغالبيتها خارج سيطرة ورقابة الدولة، وهو ما يصطلح عليه تعبير "دور بلديّ متدنٍّ". يحيلنا هذا الاصطلاح إلى تفسير نقديّ لأساليب العمل، والأدوات، والنتائج التي يستخدمها وكلاء الدولة في شرق القدس، وهي مختلفة بغالبيّتها عن المعايير المعتمدة في دولة إسرائيل على صعيد التخطيط والإدارة العامّة. وعليه، فإنّنا أمام حلول "خاصّة" ومتدنّية تعتمدها الدولة في شرق القدس.

ألحق تقطيع الأواصر، بين شرق القدس والضفّة الغربيّة، الأذى بالعديد من الوظائف البلديّة للفلسطينيّين، وأفضى إلى تعزيز سيرورات التحكّم، وسعي الفلسطينيّين إلى ملائمة حيواتهم مع السلطة الإسرائيليّة، كما أدّى إلى تعزيز سيرورات التضييق، والتعامل الكولونياليّ مع شرق القدس.